बांग्ला: इतिहास आणि आंदोलनभारतीय स्वतंत्रतेनंतर धार्मिक आधारावर पाकिस्तान राष्ट्राची निर्मिती झाली. यामुळे विभाजनाच्या नरक यातना लाहोर आणि कराचीतील हिंदूंनी भोगल्या, आणि त्यांनी पाकिस्तानमध्ये आपली जमीन, संपत्ती आणि घरं सोडून बेघर होण्याची वेदना अनुभवली. धार्मिक आधारावर पाकिस्तानाची निर्मिती झाली, परंतु पूर्व पाकिस्तान आणि पश्चिम पाकिस्तान यांना जोडणारा एकजुटीचा धागा नव्हता कारण दोन्ही प्रदेशांची संस्कृती वेगळी होती. पश्चिम पाकिस्तानमध्ये बहुसंख्य लोक उर्दू बोलत होते, तर पूर्व पाकिस्तानात बंगाली. खानपान आणि इतर बाबतीतही अनेक भिन्नताएं होती, ज्यामुळे एकसंघ पाकिस्तान होण्यात मोठे अडथळे होते.
पूर्व पाकिस्तानची जमीन अत्यंत सुपीक होती, त्यामुळे इथे मसाल्यांच्या पदार्थांची मोठ्या प्रमाणात निर्यात होत होती. यामुळे या प्रदेशाच्या आर्थिक बाबतीतही समृद्धता होती. पाकिस्तानच्या कोषात सर्वाधिक हिस्सा पूर्व पाकिस्तानचा होता, परंतु पश्चिम पाकिस्तानच्या तुलनेत पूर्व पाकिस्तानला सावत्र वागणूक मिळत असल्याचे बुद्धिजीवी आणि राजकीय नेत्यांचे मानणे होते. त्यामुळे पूर्व पाकिस्तान आणि पश्चिम पाकिस्तान यामध्ये संघर्ष सुरू झाला.
या संघर्षात आणखी भर घातली ती एक महत्त्वाची घटना. पाकिस्तानातील लोकसभा निवडणुकीत शेख मुजीबुर रहमान यांनी बहुमत मिळवले असताना, तत्कालीन लष्करी प्रमुख याह्या खान यांनी त्यांना पंतप्रधान बनवण्यास नकार दिला. यामुळे पूर्व पाकिस्तानात याह्या खान आणि पश्चिम पाकिस्तानविरुद्ध तीव्र असंतोष निर्माण झाला आणि शेख मुजीबुर रहमान यांच्या नेतृत्वात पूर्व पाकिस्तानातील सामान्य जनता आणि बुद्धिजीवी वर्ग रस्त्यावर उतरले.
आंदोलन चिरडून टाकण्यासाठी पाकिस्तान लष्कराने पूर्व पाकिस्तानात अनेक लोकांची हत्या केली. बुद्धिजीवी वर्गाला तुरुंगात डांबले आणि कुमार वयातील मुलांची सुद्धा हत्या केली. पाकिस्तान सरकारच्या विरोधात शेख मुजीबुर रहमान यांनी ‘मुक्ती वाहिनी’ची स्थापना केली. मुक्ती वाहिनीमध्ये प्रशिक्षित तरुणांना सामील करून बांगला मुक्ती संग्राम उभा केला. बांगला अस्मिता आणि पूर्व पाकिस्तानवरील अत्याचारांचा प्रतिकार करण्यासाठी मुक्ती वाहिनी लढत होती.
भारताच्या तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधींनी पूर्व पाकिस्तानवर होणाऱ्या अन्यायाविरोधात मुक्ती वाहिनीला मदत करण्याची घोषणा केली. यामुळे 1971 च्या भारत-पाक युद्धाचा प्रारंभ झाला. इंदिरा गांधींची दूरदृष्टी होती की, यामुळे शेजारी एक मित्र राष्ट्र निर्माण होईल आणि पाकिस्तानला भारताची ताकद दाखवता येईल. भारतीय सेनेच्या मदतीने मुक्ती वाहिनीला अधिक जोश मिळाला आणि सामान्य जनता पाकिस्तान सरकारविरोधात रस्त्यावर उतरली. भारतीय सेना आणि मुक्ती वाहिनी यांच्या तीव्र प्रतिकारामुळे पाकिस्तानचे जनरल नियाजी आत्मसमर्पण करण्यात आले. या युद्धात पाकिस्तान पूर्णपणे पराभूत झाला आणि पूर्व पाकिस्तान मुक्त होऊन एक नवीन राष्ट्र ‘बांगलादेश’ म्हणून उदयास आले.
बांगलादेशाच्या निर्मितीमध्ये शेख मुजीबुर रहमान यांचे सर्वात मोठे योगदान होते. तरीही राजकीय मनीषे असलेले इतर नेते तयार झाले होते. बांगलादेशातील जमात-ए-इस्लामी आणि रझाकार संघटना नेहमीच मुक्ती संग्रामाच्या विरोधात होत्या. त्यामुळे बांगलादेशाच्या निर्मितीनंतर देशात संघर्ष सुरूच होता. देशाच्या सत्तेत अनेक कारस्थाने आणि भ्रष्टाचार घडत होते, ज्यात काही सैन्य अधिकारीही सहभागी होते. 3 नोव्हेंबर 1975 रोजी शेख मुजीबुर रहमान यांची आणि त्यांच्या कुटुंबातील इतर सदस्यांची हत्या करण्यात आली. त्यांची दोन मुली, शेख हसीना आणि रेहाना, या दोघी परदेशात होत्या, त्यामुळे त्या वाचल्या.
काही वर्षे शेख हसीना बांगलादेशच्या बाहेर राहिल्या, परंतु 1980 च्या दशकात त्या परत बांगलादेशात दाखल झाल्या. त्यांनी तत्कालीन जनरल इर्शाद यांच्या लष्करी सत्तेविरुद्ध तीव्र आंदोलन उभे केले. 1996 मध्ये शेख हसीना बांगलादेशच्या पंतप्रधान बनल्या. त्यानंतर त्यांच्यावर अनेक वेळा हल्ला केला गेला, पण त्या बचावल्या.
आजकाल बांगलादेशात सरकारी नोकऱ्यांमध्ये आरक्षित कोटा विषयावर अनेक विद्यार्थी संघटनांनी रस्त्यावर उतरले आहे. या आंदोलनांनी हिंसक रूप धारण केले आहे. हिंदूंच्या मंदिरे आणि घरे तोडली जात आहेत. यावरून एक प्रश्न उपस्थित होतो: हे आंदोलन फक्त आरक्षणाच्या मुद्द्यावर आहे का? जमात-ए-इस्लामी आणि रझाकार सारख्या कट्टरवादी संघटनांचे हिंदूविरोधी भूमिका लक्षात घेता, याच्यावर विचार करणे गरजेचे आहे.
बांगलादेशात हिंदू, बौद्ध आणि इतर अल्पसंख्याक समुदायावर होणारे अत्याचार कमी होण्याची आवश्यकता आहे. बांगलादेशातील हिंदूंच्या अधिकारांची रक्षा करणे आवश्यक आहे. भारतात सहनशीलतेचे आणि वीरतेचे महत्त्व असले तरी, भारताने बांगलादेशातील हिंदूंच्या समस्यांवर आवाज उठवला पाहिजे.
भारत, पाकिस्तान आणि बांगलादेश यांच्यातील संबंध भविष्यात काय असतील, हे चिंतेचा विषय आहे. तथापि, बांगलादेशातील हिंदूंच्या अधिकारांचे उल्लंघन आणि कट्टरपंथाच्या वाढत्या प्रभावामुळे मानवाधिकार आणि भारतीय सुरक्षेसाठी आणखी गंभीर आव्हाने निर्माण होऊ शकतात.
~ दुर्गेश साठवणे
(लेखक महात्मा गांधी अंतरराष्ट्रीय हिंदी विश्वविद्यालय वर्धा येथे समाजकार्य विषयात संशोधन (Reserch) करत आहेत.)
